1. Pangkur Serat Rama
Tembang pangkur banyak digunakan untuk medhar piwulang atau mengajarkan nasehat buat anak cucu. Dari akronim atau jarwa dhosok tembang pangkur diberi makna apa-apa kang mungkur yang berarti segala kehidupan duniawi sudah ditinggalkan. Tembang pangkur sifatnya: gandrung, tegang. Gunanya untuk memberi peringatan. Bermakna buntut dan diciptakan oleh Murcapada. Contoh tembang pangkur beserta guru lagu dan guru wilangannya:
Rawana girang sesumbar,
Heh Subali iku sidamu mati,
Munyuk-bejunjak-bejunjuk,
Monyet liwat ngalunjat,
Tuwa buru baribin suka babruwun,
Alasan datanpa dangka,
Kethek nistha dama nistip.
Tafsir dan makna ajarannya :
Adegan perang antara Rahwana dengan Subali dilukiskan dalam tembang pangkur. Rahwana menghina Subali sebagai kera hutan, nistha, jelek, buruk, bodoh, tanpa harga diri. Maka lebih baik dibunuh saja. Tapi ternyata Subali jauh lebih sakti.
Prabu Rama diminta untuk membantu narpati Sugriwa. Kakaknya yang bernama Subali telah merebut haknya. Oleh karena itu bantuan raja Pancawati diharapkan sekali oleh Raja Guwa Kiskendha. Kelak keduanya berkoalisi untuk menyerbu negeri Alengka.
Rama Wijaya menyanggupi permohonan Sugriwa. Nantinya Subali pun terbunuh. Anoman menjadi duta Prabu Rama Wijaya. Panglima kerajaan Pancawati yang terkenal sakti mandraguna.
Dalam berbagai kesempatan Anoman mencoba untuk mendudukkan diri antara konflik Sugriwa – Subali. Tapi dia merasa nyaman menjadi duta Prabu Rama. Dia jadi bintang yang dipuja-puja.
Anoman mengamati konflik pamannya. Dalam hati kurang berkenan. Cek-cok antara keduanya kurang bermutu. Anoman tidak rela dalam hati Sugriwa Subali mesthi introspeksi.
Resi Subali mendapat musuh yang tangguh. Dialah Prabu Rama Wijaya. Sebelumnya salah kira. Rama dianggap gampang. Perkiraan ini mleset. Subali dapat dikalahkan. Rama unggul.
Peperangan di Alengka sangat dahsyat. Para raksasa diserang oleh Anoman. Taman Argasuka dibakar. Alengka kacau balau. Anoman mendapat hasil yang gemilang.
2. Pangkur Caping Gunung
Saben bengi nyawang konang
Yen memajang mung karo janur kuning
Tembang wae weton gunung
Pacitan sarwi jenang
Panas udan aling-aling caping gunung
Najan wadon sarwi lanang
Inumane banyu bening.
(Gesang)
Tafsir dan makna ajarannya :
Lagu Caping Gunung ini karya Gesang. Komponis legendaris yang mengarang Bengawan Solo. Lagu ini amat terkenal. Banyak dipakai waranggana dan wiyaga.
3. Pangkur Hasta Brata
Lampahe Bathara Endra
Ngudanaken wewangi ing sabumi
Dana sumebar sumawur
Maratani sajagad
Kawaratan gung alit sawadyanipun
Pan ora amilih janma
Lakuning Endra sayekti
Iku yayi lakukena
Sawadyane kabeh kamot ing bumi
Dening Yama lampahipun
Milara krama ala
Wong durjana ing praja kabeh linebur
Nora ketung kadang warga
Yen durjana den pateni
Barang kang laku dursila
Ingupaya kabeh den osak-asik
Sanggone ingungsi tinut
Kacandhak pinatenan
Reregeding praja pinrih biratipun
Mangkono Bathara Yama
Nggoning rumekseng praja di
Maling memalaning praja
Pinrih ilang dursila ngreregedi
Angundhangi wadyanipun
Tan kena olah ala
Ingkang sandhing panggawe ala tinundhung
Kang ala wus pinatenan
Sajinise tumpes tapis
Kang jinis panggawe ala
Lah anggonen Bathara Yama yekti
Surya kaping tiganipun
Lakune paramatra
Ngudanaken sabarang reh arum-arum
Amanjingaken rerasan
Asrep ingkang den tetepi
Tan galak nutut sakarsa
Tan karasa wadya pinrih ing becik
Tan ana rerengunipun
Sumusup amrih kena
Ingkang pinrih rinasan rerasan alus
Pangingsepe reresepan
Kesesep kena kang pinrih
Tan age saliring karsa
Nadyan mungsuh tyase kena pinulih
Tan katenger pan rinasuk
Pangingsepe sarasa
Kang kaping pat Bathara Candra ing laku
Apura sarananira
Amenuhi ing sabumi
Mrih eca isining praja
Ing pangrehe wewangi lan memanis
Sawuwu amanis arumi
Saulat parikrama
Ngguyu-ngguyu eseme winor ing tanduk
Satindak datan rekasa
Mung marentahken memanis
Ambek santa sabuwana
Trus ing manah marta-marta memanis
Sangsaya sru arum-arum
Asih sagung pandhita
Kaping lima lampahe Bathara Bayu
Anginte pakaryaning rat
Budining rat den kawruhi.
Tanpa wangen tanpa tengran
Nggening amrih met budining dumadi
Kena kabudayanipun
Ing reh datan kawruhan
Bisa amet budining wadya sawegung
Dursila mulya kawruhan
Sasolahing wadya keksi
Sinambi angupa boga
Myang busana agung mangun kamuktin
Tan ana antaranipun
Mrih kasukaning bala
Amemaes saparayoganing wadu
Sertanggung tyase sinuksma
Gunane yuwana pinrih
Ing tyas datan kena molah
Sapolahe kabeh wus den kawruhi
Dibyandana dana tinut
Lampah susila arja
Wus kakenan jagad kautamanipun
Mangkono Bayu lampahnya
Iya engeten sayekti
Kaping nem Sang Hyang Kuwera
Anggung mukti boga sarya ngenaki
Tan anggepok raganipun
Namakaken sarana
Kang wus kinon amusthi pasthining laku
Amung pracaya kewala
Denira tan amrih silih
Gungning praja pinarcaya
Dananya sru kayekten den ugemi
Nora ngalem nora nutuh
Samoha sinasama
Rehning sukprah kabeh kawiryan wus sinung
Tan wruh ing upaya sira
Tuhuning pribadi pinrih
Kasaptanira Baruna
Anggung ngagem sanjata lampahneki
Bisa besukining laku
Amusthi ing wardaya
Guna-guna kagunan kabeh ginelung
Angapus saisining rat
Putus wiweka kaeksi
Angapus sagung durjana
Sedhih kingkin dursila-sila juti
Saisining rat kawengku
Kesthi kang ala arja
Tempuh ing sarana datan kegah-keguh
Kukuh kautamanira
Tuladen Baruna yekti
Bratane Bathara Brama
Ngupa boga sawadyane gung alit
Kabeh galak maring mungsuh
Bisa basaning wadya
Sirna parangmuka kaparag kapusus
Garwane ni Rarasati
(Kyai Yasadipura, Serat Rama)
Tafsir dan makna ajarannya :
Tembang di atas mengandung ajaran tentang kepemimpinan, pemerintahan, dan kenegaraan. Sukses seorang pemimpin ditentukan oleh kemampuannya dalam mengelola anak buah.
4. Pangkur Kalinyamat
Nimas Ratu Kalinyamat
Tilar wisma sumengka angganing wukir
Tapa wuda sinjang rambut
Aneng gunung Danaraja
Apratiknya tan arsa tapihan ingsun
Yen tan antuk adiling Hyang
Patine sedulur mami
(Babad Tanah Jawi)
Tafsir dan makna ajarannya :
Ratu Kalinyamat adalah putri Sultan Trenggana, raja Demak. Beliau bersumpah tidak akan berbaju sebelum Arya Penangsang terbunuh. Ratu Kalinyamat kecewa karena keluarganya dihabisi Arya Penangsang.
Saat bertapa Ratu Kalinyamat membaca mantra sakti yang diajarkan oleh para wali. Pangkur Kala Singgah ini sebenarnya bentuk mantra sakti. Semua makhluk halus yang mengganggu akan menyingkir. Hewan melata berbisa akan menghilang. Hendaknya mantra ini digunakan saat mara bahaya datang.
5. Pangkur Kembar Mayang
Werdining cepaka mulya
Kembar mayang rinakit mrih respati
Roning adong werdinipun
Tansah jejeg adegnya
Sri temanten nggennya mangun brayatipun
Kalisa godha rencana
Manggiha hayu basuki
Janur kuning kang winarna
Kencar-kencar prabane anelahi
Pindha surya lan sutengsu
Wimbaning bale wisma
Sri temanten atut runtut brayatipun
Sumrambah marang bebrayan
Rahayu salami-lami
Kembang kanthil winursita
Warna putih lambanging ati suci
Suci murni tresnanipun
Tansah manunggal karsa
Cipta rasa miwah sagung sedyanipun
Mrih tentreming kulawarga
Linambaran tresna jati.
Sekar mayang nyebar ganda
Ngambar-ambar wangine rumesep ati
Akarya tentreming kalbu
Anyawabi kadang warga
Mitra dasih sumrambah bebrayan agung
Pindha mayang nyebar ganda
Ngambar arum amrik wangi.
Rumuntuning pangrumpaka
Kang kinarya makuthaning puspita di
Pepindhane song-song agung
Pala anetya sasra
Kasunyatan amung nanas wujudipun
Pasemoning kaprayitnan
Waspada sabarang kardi.
(Irwan Sujono, 1995)
Tafsir dan makna ajarannya :
Tembang ini memberi ajaran kepada sepasang pengantin yang mau menjalani bahtera kehidupan. Untuk mencapai keadaan rumah tangga yang utama perlu diketahui hak dan kewajiban secara wajar. Dalam tembang tersebut diberikan makna ajaran secara simbolis.
6. Pangkur Layaran
Si Amir melu layaran
Nunggang prau kang aran kapal api,
Labuh ing tengahing laut,
Adoh saka babagan.
Akeh prau cilik-cilik pada ngumpul,
Amir ngadeg ing daratan.
Nuli ana prau cilik.
Tafsir dan makna ajarannya :
Cerita suka ria ini cocok untuk bacaan anak. Ada unsur alam, laut, perahu, daratan dan orang bekerja.
7. Pangkur Mardi Siwi
Mingkar mingkuring angkara,
Akarana karenan Mardi siwi,
Sinawung resmining kidung.
Sinuba sinukarta,
Mrih ketarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap ing tanah Jawa,
Agama ageming aji.
Jinejer neng Wedhatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi
Mangka nadyan tuwa pikun.
Yen tan mikani rasa,
Yekti sepi asepa lir sepah samun,
Samangsane pasamuan gonyak ganyuk nglilingsemi.
Nggugu karsane priyangga,
Nora ngganggo peparah lamun angling,
Lumuh ingaran balilu,
Uger guru aleman,
Nanging janma ingkang wus
Waspadeng semu
Sinamun ing samudana,
Sesadon ingadu manis.
Si pengung nora nglegawa,
Sangsayarda denira cacariwis,
Ngandhar-andhar angendhukur,
Kandhane nora kaprah,
Saya elok alangka longkanganipun,
Si wasis waskitha ngalah,
Ngalingi marang si pingging.
(Mangkunegara IV, Serat Wedhatama)
Tafsir dan makna ajarannya :
Untaian ajaran luhur buat putra-putri telah disusun oleh Mangkunegara IV dalam kitab Wedhatama. Bahasanya indah, isinya mentes. Makna filosofis yang tinggi cocok buat kajian rohani. Mangkunegara IV menghargai kualitas intelektual, material dan spiritual.
8. Pangkur Ngimpi
Ngumbara ing awang-awang
Angelangut bebasan tanpa tepi
Narabasing mega mendung
Mubeng ngideri jagat
Ngulandara lelana ngunggahi gunung
Katungkul ngumbar gagasan
Satemah ginawa ngimpi
Tafsir dan makna ajarannya :
Mimpi yang membawa pikiran terbang melayang, menerobos awan gemawan. Jauh tiada tepi sampai berkelana di jagad raya.
9. Pangkur Pakarti Bener
Sapakang nora karasa
Ing pakarti bener kalawan becik
Iku wuta uripipun
Tan weruh ing papadhang
Satindake yekti amung numbuk numbuk
Dunung pamareming driya
Ana barang kang sinandhing.
Tafsir dan makna ajarannya :
Orang bekerja tekun dilandasi semangat kuat akan memperoleh sukses besar. Ketrampilan dan pengetahuan merupakan modal utama.
Wangsalan adalah teka-teki yang diwujudkan dalam bentuk bahasa sandi. Wangsalan sinawung tembang terdapat dalam pangkur merupakan keahlian pujangga dalam menyusun karya. Di dalamnya terdapat isi filosofis yang tajam dan runcing.
10. Pangkur Pawestri
Asta resik sinarbetan,
Nyi Artati tetanya mring kang siwi,
“Rara apa wus sumurup,
arane driji lima,
myang karepe ing sawiji-wijinipun?”
“Ibu aku durung wrin.”
Sang dyah gya rinangkul aglis.
Ingarasan wantya-wantya,
astanira kang kanan den cepengi.
“Lah engeta sira masku,
mulane ginawanan,
driji lima puniku ta aranipun,
ing sawiji-wijinira,
jejempol ingkang rumiyin.
Panuduh kaping kalihnya,
kaping tiga Panunggul ranireki,
manis ingkang kaping catur,
jejenthik kaping gangsal.
Kawruhana mungguh semuning Hyang Agung,
wong wadon wus ginawanan,
dalil panganggone estri.
Iku wajib kinawruhan,
karepe sawiji-waji driji.
Mula binektan sireku,
jejempol maring ing Hyang,
den kajempol ing tyas kinarseng kakung.
Tegese pol den agampang,
sabarang karsaning laki.
Mula ginawanan sira,
ing panuduh aja kumawani,
anikel tuduhing kakung,
sapakon lakonana.
Pramilane ginawanan kang panunggul,
kakungmu unggul-unggulna.
Miwah kalamun peparing.
Nadyan thithik nora mantra,
unggulena gunakayaning laki.
Mulane sira puniku,
jari manis ginawan,
den amanis ulat atanapi tembung.
Yen ana karsaning priya,
dhoso besengut ywa nganti.
Ing netya dipun sumringah,
nadyan lagi rengu jro tyasireki,
yen ana ngarsaning kakung,
buwangen ywa katara.
Marmanira ginawan jejenthik iku,
dipun athak athik-thikan,
yen ana karsaning laki.
Karepe athak-athikan,
den tarampil marang sabarang karti.
Kalamun ngladosi kakung,
den ririh lan den kebat.
Aywa kebat dreg-dregan grobyagan itu,
kebat seru tur anistha,
pan rada ngoso ing batin.
Lamun ko-engeti Rara,
ingsun tanggung wus masthi sira manggih,
mulya donya akiripun,
lan aja manah nyimpang,
kang tumemen den bendunga patang puluh,
aja gumingsir tyasira,
den trus lair tekeng batin.”
Rancangkapti duk miyarsa,
sampun tampi cinancang pulung ati,
matur maring renanipun,
“Dhuh ibu pangestunta,
muga-muga pinarengna ing Hyang Agung,
bisa nglakoni kang dadya,
karepe dariji gati.”
(Paku Buwana V, Serat Centhini)
Tafsir dan makna ajarannya :
Lima jari itu punya makna filosofi. Mulai dari jari kelingking, jari manis, jari penunjuk, jari panggul dan ibu jari. Kelimanya punya tugas dan fungsi yang berlainan. Kerjasama antara kelimanya memang perlu.
11. Pangkur Sholawat Badar
Limang wektu sholat ira
Isya subuh luhur asar sarta maghrib
Iku aja kongsi kantun
Awit bakal dipriksa
Saderenge dipun tliti amalipun
Lamun jangkep sholat ira
Mulya ndonya tekeng pati
Tafsir dan makna ajarannya :
Sholat lima waktu menjadi kewajiban setiap muslim. Isya, Subuh, Duhur, Asar dan Magrib merupakan akronim ISLAM. Agama yang membuat suasana aman damai.
12. Pangkur Togog Teja Mantri
Lah sira iku wong apa
Wanuh wani malebu ing wanadri
Enggal ngakua cah bagus
Lan sapa aranira
Miwah ngendi ingkang dadi pinangkamu
Wani mlebu jroning alas
Iki kyai Teja Mantri
Tafsir dan makna ajarannya :
Togog atau Kyai Teja Mantri adalah panakawan para raksasa atau bala sabrang. Setiap bertugas dia ditemani oleh kawannya yang bernama Bilung Sarawita. Kedua orang ini terkenal lucu dan pragmatis. Mereka bersemboyan hidup asal enak dan perutnya kenyang. Sebenarnya Togog merupakan kakak kandung Kyai Lurah Semar. Tapi kedua bersaudara ini berbeda pandangan. Togog penasihat raksasa, sedangkan Semar penasihat para satria utama.
13. Pangkur Wirya Arta Winasis
Kang mangkono iku tandha
Yen janma diweruh wajibing urip
Nggugu wulang nut ing kukum
Tetep nora kamalan
Arep mangan gelem nyambut karyanipun
Kang utang esah sanyata
Kang kalal ing lahir batin.
Bonggan kang tan merlokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya arta tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara.
Tafsir dan makna ajarannya :
Orang hidup sudah sepatutnya mempunyai ketrampilan, kepandaian, dan kekayaan. Dengan harapan dirinya akan diperhitungkan dalam pergaulan. Dengan belajar dan bekerja tekun seseorang akan dihormati.
Oleh Dr Purwadi, M.Hum.
Ketua Lembaga Olah Kajian Nusantara LOKANTARA.
Hp. 087864404347
Tidak ada komentar:
Posting Komentar